هرروز بلندتر از ديروز!

اين برنامه اي است که خورشيد در اين روزها در پيش گرفته است ؛البته در نيمکره ي شمالي! هرروز قدري بر طول کماني که در آسمان طي مي کند مي افزايد و مدت روزها را براي ساکنان نيمکره ي شمالي زمين بلندتر مي کند. اين برنامه را تا اول تير اجرا خواهد کرد. پس از آن اين برنامه کم کم برعکس اجرا خواهد شد: هر روز کوتاه تر از ديروز! بلند و کوتاه شدن طول شبانه روز ،نتيجه ي بلند و کوتاه شدن قوسي است که خورشيد در هر روز مي پيمايد واين پديده به علت انحراف 23/44 درجه اي محور چرخش زمين از صفحه ي مداري زمين به گرد خورشيد است. اگر محور چرخش زمين به جاي انحراف 23/44 درجه اي فعلي، کاملا عمود بر صفحه ي گردش مداري بود، آنگاه اين چهار واژه در واژنامه ها کاملا براي خوانندگان بي معني جلوه مي کردند: بهار، تابستان، پاييزو زمستان.
حتي تصور روزمرگي در حدي که هر روز خورشيد راس ساعت معيني در يک ناحيه طلوع و غروب کند و کوچک ترين تغيير اقليمي در افزايش و کاهش دماي يک منطقه رخ ندهد و هميشه نظاره گر وضعيت جوي يکساني باشيم به انسان احساس سرگشتگي مي دهد.پس چه خوب که روي سياره اي زندگي مي کنيم که محورش 23/44 درجه کج است ! البته اين عدد در يک بازه ي زماني 41000 ساله بين 22/1 تا 24/5 درجه تغيير مي کند.
بيشتر مردم فکر مي کنند که به وجود آمدن فصل ها نتيجه ي دور و نزديک شدن زمين به خورشيد در مدار بيضوي اش است. البته اين عامل نيز تاثيرگذار است، ولي اثرش در برابر عامل انحراف محوري زمين و بروز تغييرات زاويه ي تابش خورشيد ناچيز است.در نظر داشته باشيد که فصل ها درنيمکره هاي شمالي وجنوبي زمين برعکس يکديگر رخ مي دهند، به طوري که وقتي زمين در نزديک ترين فاصله به خورشيد قرار مي گيرد،در نيمکره شمالي آغاز زمستان است و در نيمکره ي جنوبي آغاز تابستان! پس در نظر گرفتن دور شدن و نزديک شدن به خورشيد براي پاسخ به علت ايجاد فصل ها بي معني است .البته جالب است بدانيم که ميانگين دماي زمستان در نيمکره شمالي از نيمکره ي جنوبي بيشتر است و عامل اين امر هم جاي گيري و پراکندگي متفاوت خشکي ها و قاره در دو نيمکره ي شمالي و جنوبي است. ونه نزديک و دور شدن زمين از خورشيد .
خورشيد دراول تيرماه به انقلاب تابستاني مي رسد. يعني به بيشترين فاصله ي زاويه اي از دايره البروج. به طوري که در طول يک سال ،خورشيدي که در لحظه ظهر شرعي روي نصف النهار ناظر(MERIDIAN) يک منطقه در 1تير يا 31 خرداد قرار مي گيرد، بيشترين ارتفاع را از افق نسبت به روزهاي ديگر سال دارد. تمام سايه در لحظه ي ظهر شرعي به کوتاه ترين اندازه ي ممکن در آن منطقه در طول سال مي رسندو آن روز بلندترين روز سال است.بيش از2000 سال پيش،نقطه ي انقلاب تابستاني درست در ابتداي مسير دايره البروج از صورت فلکي سرطان قرار داشت، اما اکنون، با توجه به حرکت تقديمي زمين و جابه جا شدن نقاط اعتدالين و انقلابين روي دايره البروج، نقطه ي انقلاب تابستاني جايي در صورت فلکي ثور ودر مرز ثور با صورت فلکي جوزا قرار گرفته است. با اين حال خورشيد در لحظه ي ظهر روزي که در نقطه ي انقلاب تابستاني قرار گرفته است. برنقاطي از نيمکره ي شمالي زمين با عرض جغرافيايي 23/44 درجه شمالي عمود مي تابد. اگر به يک نقشه جغرافيايي از کره ي زمين نگاه کنيد مي بينيد که يک مدار از روي نقاطي با عرض جغرافيايي 23/44 درجه ي شمالي به نام راس السرطان مي گذرد که معلوم است براساس داده هاي قديمي اين نام در گذشته براين مدار گذاشته شده است.
در همين زمان درست در مناطقي در نيمکره ي شمالي با عرض جغرافيايي 66/56 درجه شمالي، همان جاهايي که مدار قطبي شمال زمين از روي آن مي گذرد، مي بينيم که خورشيد در نيمه شب درست روي افق شمالي قرار مي گيرد. در مناطقي با عرض جغرافيايي بالاتر نيز در همين زمان مي بينيم که خورشيد در تمام مدت شبانه روز بر فراز افق مي چرخد، بالا و پايين مي رود ،اما غروب نمي کند! اين همان پديده اي است که از آن با نام خورشيد نيمه شب يا روز قطبي ياد مي شود.
از سوي ديگر در همين روز ساکناني که در نيمکره ي جنوبي زمين در مناطقي زندگي مي کنند که روي مدار قطبي جنوب با عرض جغرافيايي 66/56 درجه ي جنوبي واقع شده مي بينند که خورشيد فقط هنگام ظهر به افق شمالي مي رسد.ودر ساير مواقع زيرافق بوده و شب است .مناطقي که عرض جغرافيايي جنوبي تري از اين مدار دارند هرگزخورشيد را در طي 24 ساعت نمي بينندو شب قطبي را تجربه مي کنند.! تمام اتفاقاتي که ذکر شد همين امسال همچون همه سال در روز31 خرداد و همزمان با وقوع انقلاب تابستاني در نيمکره ي شمالي، در سياره ي خاکي ما رخ مي دهدو لحظه ي وقوع انقلاب تابستاني در ايران ساعت 10:15 در آخرين روز بهار است. امسال يک بارديگر همه ي اين اتفاقات در اول دي ماه که انقلاب زمستاني نيمکره ي شمالي رخ مي دهد،براي نواحي قطبي و ديگر نواحي نيمکره هاي شمالي و جنوبي رخ مي دهد، ولي به کلي برعکس! با توجه به تصاوير، تغييرات زاويه ي تابش خورشيد را در روز انقلاب تابستاني دنبال کنيد تابه درک صحيحي از اوضاع مناطق گوناگون زمين در اين روز برسيد. اما هواي مطبوع شب هاي کوتاه خرداد ماه را بايد غنيمت شمرد. سرماي سوزان زمستاني جاي خود را به هوايي ملايم داده و نوار شبح گون راه شيري با دنيايي از خوشه هاي جواهر نشان درآغاز شب سر از افق شرقي بر مي آورد و تا صبح ميهمان آسمان ماخواهد بود. صدها خوشه ي باز و کروي روي اين نوار، سوژه هايي براي رصد باچشم غير مسلح وابزارهاي اپتيکي آماتوري هستند.
بزرگترين صورت فلکي آسمان شجاع است. اسمش را شنيده بوديد؟ به نقشه ي آسمان در صفحه ي بعد نگاه کنيد. صورت فلکي دراز و عجيبي است که سرش، با چند ستاره ي به نسبت کم نور،درجنوب خرچنگ قرار دارد وبا رشته اي از ستاره ها از جنوب صورت هاي فلکي آشنايي همچون اسد و جام و کلاغ مي گذرد . ودر ناحيه اي ميان سنبله و قنطورس به پايان مي رسد .همچون بدن ماربزرگي است که از شرق تا غرب آسمان به طول حدود 110 درجه کشيده شده است .فرد ،درخشان ترين ستاره ي صورت فلکي شجاع و درخشندگي اش درست به اندازه ي ستاره قطبي است واز قدر 2 مي درخشد M48 که يک خوشه ي باز درخشان در غرب اين صورت فلکي است ، همراه با M68 و M83 که دو کهکشان در شرق شجاعت هستند از بارزترين اجرام غير ستاره اي بزرگ ترين صورت فلکي آسمان هستند. NGC3242 نيز درميان منجمان آماتور به سحابي سياره نماي روح مشتري معروف است که در ميانه ي صورت فلکي واقع شده از قدر 8/5 مي درخشد وهرچند از درخشان ترين سحابي هاي سياره نما است. نسبت به سه مورد قبلي هدف دشوارتري براي رصد محسوب مي شود. شجاع را اين شب ها بايد در ابتداي شب رصد کنيد تا بزرگ و دراز بودنش را در جنوب غرب آسمان به خوبي در يابيد.
منبع:نشريه نجوم ،شماره 185
/خ